وحشی بافقی

کمال‌الدین‌ بافقی‌ متخلص‌ به‌ وحشی‌ از شعرای‌ زبردست قرن دهم است‌. وی‌ در اواسط نیمهٔ اول قرن دهم در بافق‌ به دنیا آمد و تحصیلات‌ مقدماتی‌ خود را در زادگاهش‌ طی کرد. او در مدت عمر مانند خواجهٔ شیراز از مسافرتهای دور و دراز احتراز می‌جست و جز به کاشان و عراق سفر نکرد. وحشی‌ بافقی‌ در حدود سال‌ ۹۹۹ هجری‌ قمری ‌درگذشت. مزار وی در محلهٔ سر برج یزد در برابر مزار شاهزاده فاضل، برادر امام هشتم قرار دارد. آثار باقیماندهٔ وی عبارتند از دیوان اشعار، مثنوی خلد برین، مثنوی ناظر و منظور و مثنوی فرهاد و شیرین که این آخری به علت فوت وی ناتمام ماند و قرنها پس از او وصال شیرازی آن را به اتمام رساند.

غزلیات

آه ، تاکی ز سفر باز نیایی ، بازآ

اشتیاق تو مرا سوخت کجایی، بازآ

شده نزدیک که هجران تو، مارا بکشد

گرهمان بر سرخونریزی مایی ، بازآ

کرده‌ای عهد که بازآیی و ما را بکشی

وقت آنست که لطفی بنمایی، بازآ

رفتی و باز نمی‌آیی و من بی تو به جان

جان من اینهمه بی رحم چرایی، بازآ

وحشی از جرم همین کز سر آن کو رفتی

گرچه مستوجب صد گونه جفایی، بازآ

کشیده عشق در زنجیر، جان ناشکیبا را

نهاده کار صعبی پیش، صبر بند فرسا را

توام سررشته داری، گر پرم سوی تو معذورم

که در دست اختیاری نیست مرغ بند بر پا را

من از کافرنهادیهای عشق ، این رشک می‌بینم

که با یعقوب هم خصمی بود جان زلیخا را

به گنجشگان میالا دام خود، خواهم چنان باشی

که استغنا زنی ، گر بینی اندر دام ، عنقا را

اگر دانی چو مرغان در هوای دامگه داری

ز دام خود به صحرا افکنی، اول دل ما را

نصیحت اینهمه در پرده ، با آن طور خودرایی

مگر وحشی نمی‌داند، زبان رمز و ایما را

راندی ز نظر، چشم بلا دیدهٔ ما را

این چشم کجا بود ز تو، دیدهٔ ما را

سنگی نفتد این طرف از گوشهٔ آن بام

این بخت نباشد سر شوریدهٔ ما را

مردیم به آن چشمهٔ حیوان که رساند

شرح عطش سینهٔ تفسیدهٔ ما را

فریاد ز بد بازی دوری که برافشاند

این عرصهٔ شطرنج فرو چیدهٔ ما را

هجران کسی، کرد به یک سیلی غم کور

چشم دل از تیغ نترسیدهٔ ما را

ما شعلهٔ شوق تو به صد حیله نشاندیم

دامن مزن این آتش پوشیدهٔ ما را

ناگاه به باغ تو خزانی بفرستند

خرسند کن از خود دل رنجیدهٔ ما را

با اشک فرو ریخت ستمهای تو وحشی

پاشید نمک، جان خراشیدهٔ ما را

******

قصاید

ه میدان تاز و سر در آتشم ده باد جولان را

پر از دود سپند جان من کن دور میدان را

بزن بر جانم آن تیر نگاه صید غافل کش

که در شست تغافل بود و رنگین داشت پیکان را

کمان ناز اگر اینست و زور بازوی غمزه

چه جای دل که روزن می‌کند در سینه سندان را

چه سرها کز بدن بیگانه سازد خنجر شوخی

چه افتد آشنایی با میانت طرف دامان را

درستی در کدامین کوی دل ماند نمی‌دانم

که آن مژگان کج می‌آزماید زخم چوگان را

سر سد جان خون‌آلود بر نوک سنان گردد

کند چشم تو چون تعلیم لعب نیزه مژگان را

ز باران بهار حسن آبی بر گلستان زن

که اندر مهر جان پر گل کند دیوار بستان را

ز روی خویش اگر نقشی گذاری بر درمشرق

ز خجلت کس نبیند بعد ازین خورشید تابان را

شراب لعلی رنگ رخت در ساغر اول

کباب خام‌سوز روی آتش می‌کند جان را

مگر نار خلیل است آن رخ رخشان تعالی‌الله

که در بار است اندر هر شرارش سد گلستان را

چه استیلای حسن است این بمیرم پیش بیدادش

که از لب بازگرداند به دل فریاد و افغان را

تبسم خونبها می‌آورد گو غمزه خنجر زن

که همره کرده می‌آرد نگاه درد درمان را

چه خوبی اله اله در خور آنی که تا باشی

روی اندر عنان بخت فرمان بخش دوران را

شه والا گهر بحر کرم شهزادهٔ اعظم

که مثلش گوهری پیدا نشد دریای امکان را

بلند اقبال فرخ فر خلیل الله دریا دل

که در تاج اقبال است ذاتش میرمیران را

پدر گو کج بنه تاج مرصع کاین در شاهی

چو بر تاجی نشیند بر فروزد چار ارکان را

ز صلب بحر این در کوچو زد یک جنبش موجه

توان دادن به هر یک قطره‌اش سد غوطه عمان را

غیاث الدین محمد آنکه جود باد دست او

به ذلت خانه موری نهد تخت سلیمان را

نمک سالم برون آید ز آب و موم از آتش

چو کار افتد به حفظ کامل او کسر و نقصان را

به دست عالم افتاده است از او سررشته کاری

که شبها پاس دارد گرگ دوک و پشم چوپان را

نکردی بی‌اجازت سیل سر در خانه موری

خواص عدل او همراه اگر می‌بود باران را

بجز نرگس که باد صبح از و شبنم فرو ریزد

ندیده کس به عهد خرم او چشم گریان را

به عهد ضبط حفظش حاملان طبع انسانی

به مخزون ضمایر پاسبان سازند نسیان را

اگر شبه درر باری نبودی درگه بارش

سر اندر دیدهٔ خورشید بودی چوب دربان را

اگر می‌بود حفظ او حصار عصمت آدم

نبودی رخنهٔ آمد شدن وسواس شیطان را

مگر کش آز را سر پر کند از پنبهٔ مرهم

چو گوهر بار سازد بحر طبعش ابر احسان را

عجب بحری که چون در جنبش آرد باد اجلالش

کند خلخال ساق عرش موج شوکت و شان را

چنین بحری بباید تا صدف رخشان دری زاید

که آب او سیاهی شوید از رخسار کیوان را

نه رخشان در ، سهیلی در سپهر جان فروزنده

که رنگ و روی آن آتش زند لعل بدخشان را

سوار عرصهٔ دولت که در جولان اقبالش

نباشد راه جز در چشم اختر پای یکران را

جناب عالی جودش بلند افتاده تا حدی

که آنجا کس به سقایی ندارد ابر نیسان را

به جای دانه در هر رشته سد گوهر کشد خوشه

ز آب جود اگر یک رشحه بخشد کشت دهقان را

اگر اینست جذب همت امید بخش او

به زور دست جود از کوه بیرون می‌کشد کان را

برآوردی ز توفان دود با یک شعلهٔ قهرش

تنوری کو به عهد نوح شد فواره توفان را

عدو دارد ز خوف آن حسام مرگ خاصیت

همان تبلرزه که اندر برف باشد شخص عریان را

زهی جایی رسیدهٔ پایه قدر تو کز عزت

بود کحل الجواهر خاک پایت عین اعیان را

به یک تک درنوردد توسن عزم تو صحرایی

که در گام نخستش ره شود کم حد و پایان را

اگر عزمت ز پای مور بند عجز بردارد

به گامی طی کند گر قطع خواهد سد بیابان را

چو از حبس رحم بیرون نهد پا طفل بدخواهت

نبیند هیچ جا بیش از زمین و سقف زندان را

پی زخم آزمایی سینه خصم تو را جوید

نهد چون مرگ بر نوک سنان فتنه سوهان را

برای دار عبرت نخل عمر دشمنت جوید

اجل چون آزماید اره‌های تیز دندان را

کند کاه سبک در وزن با کوه گران دعوی

اگر از عدل و انصاف تو باشد کفه میزان را

ز بیم آنکه جودت قفلش از گنجینه نگشاید

کلید گنج اندر زیر دندانست ثعبان را

چنان پیشش کشی کش بشکند سد جای پیشانی

کنی چون بر میان کوه محکم دست فرمان را

سخندان داورا وحشی که خضر طبع جانبخشش

ز رشک خامه دارد در سیاهی آب حیوان را

فکنده کشتیش در قلزم فیض ثنای تو

که سازد موجهٔ او کان گوهر جیب و دامان را

چه گوهرها که گردون را اگر درجی ازین بودی

مرصع ساختی تاج زر خورشید تابان را

سزد در موقف ایثار او درهای پر قیمت

اگر لطف تو در زر گیرد این طبع درافشان را

الا تا عاشق و معشوق در هر گفتن و دیدن

کند خاطرنشان خویش سد لطف نمایان را

سپهرت عاشقی بادا که گر چشمت بر او افتد

نویسد در حساب خویشتن سد لطف پنهان را

راحت اگر بایدت خلوت عنقا طلب

عزت از آنجا بجوی حرمت از آنجا طلب

تنگ مکن ای همای خانه بر این خاکیان

شهپر لا برگشای کنگر الا طلب

دیر خراب جهان بتکده‌ای بیش نیست

دیر به ترسا گذار معبد عیسا طلب

تیره مغاکیست تنگ خانهٔ دلگیر خاک

مرغ مسیحا نه‌ای بزم مسیحا طلب

وادی ایمن مجوی از پی ناز کلیم

آن همه جا روشن است دیدهٔ موسا طلب

نکته وحدت مجوی از دل بی معرفت

گوهر یکدانه را در دل دریا طلب

گرچه هزار است اسم هست مسما یکی

دیده ز اسما بدوز عین مسما طلب

ابجد ارکان تست چار کتاب عظیم

جزو به جزوش ببین اعظم اسما طلب

آینه‌ای پیش نه از دل صافی گهر

صورت خود را ببین معنی اشیا طلب

نیست به غیب و شهود غیر یکی در وجود

خواه نهانش بخواه خواه هویدا طلب

وقت جهاد است خیز تیغ تجرد بکش

نفس ستمکاره را در صف هیجا طلب

کعبهٔ گل در مزن بر در دل حلقه کوب

زین نگشاید دری مقصد اقصا طلب

ذلت ده روزه فقر مایهٔ سد عزت است

عزت دنیا مخواه پایهٔ عقبا طلب

زر طلبد طبع تو روی ترش کن بر او

علت صفراست این داروی صفرا طلب

خون جگر نوش کن تا شوی از اهل حال

نشأه هوس کرده‌ای بادهٔ حمرا طلب

لذت زهر بلا پرس ز مستان عشق

از دل می‌خوارگان لذت صهبا طلب

بخت جوان کسی کو به طلب پیر شد

کم ز زنی نیستی درد زلیخا طلب

سالک ره را ببوس پای پر از آبله

گنج گهر بایدت در ته آن پا طلب

درد اگر راحت است پیش مریضان عشق

در مرض از نیشتر راحت اعضا طلب

سوخته را راحت است از پی هر آه سرد

راحت گلخن فروز در دم سرما طلب

همچو سکندر مجوی آب خضر در سواد

عارف دل زنده را آن ز سویدا طلب

رتبهٔ عرفان شود شام فنا روشنت

قیمت انوار شمع در شب یلدا طلب

شانه به درد آورد تارک شاهدوشان

طاقت زخم اره از زکریا طلب

زمرهٔ عشاق را پایهٔ والاست دار

بر سر کرسی برآ پایهٔ والا طلب

عاشق مرتاض کی طالب جنت شود

ای که به راحت خوشی جنت اعلا طلب

سالک ره را کجا فرصت آسایش است

گر تو از آن فارغی سایهٔ طوبا طلب

مرد خدا کی کند میل به لذت خلد

در دل کودک‌وشان حسرت حلوا طلب

دشمن اگر تیغ و تشت پیش نهد سر مکش

دوست اگر بایدت حالت یحیا طلب

سگ ز پی جیفه رفت در به در و کو به کو

گر به سگی قائلی جیفهٔ دنیا طلب

خیز و چو سبزی مکن جا به سر خوان کس

طعمه اگر بایدت سبزی صحرا طلب

در دل سختست و بس آرزوی سیم و زر

گر طلبی سیم و زر در دل خارا طلب

باطن صافی چو نیست راه حقیقت مپوی

چاه بسی در ره است دیده بینا طلب

شمع هدایت کجا در دل هر کس نهند

همچو کلیمی بجو دیده ز بیضا طلب

پا به سر خود منه در ره این بادیه

رهرو (ی ) این راه از شبرو اسرا طلب

احمد مرسل که چرخ از شرف پای او

با همه رفعت کند پایهٔ بطحا طلب

از لب او گوش کن زمزمهٔ لاینام

وز دل بیدار او راز فاوحا طلب

جلد اگر می‌کنی مصحف و جدش بر او

دفتر انجیل را بهر مقوا طلب

گو علم سبز او خضر ره خویش ساز

آنکه به محشر کند سایهٔ طوبا طلب

پای بلندی که زد پای طلب در رهش

از پی ایثار او عقد ثریا طلب

درگذر از نه فلک در ره او خاک باش

اهل خرد کی کند پایهٔ ادنا طلب

وحشی اگر طالبی بر در احمد نشین

کام از آنجا بجوی نام از آنجا طلب

عرض تمنا مکن از در دونان دهر

آب رخ هر دو کون از در مولا طلب

در حق من بخششی یا نبی‌اله که نیست

رسم تو الا عطا کار من الا طلب

ز بحر بسکه برد آب سوی دشت سحاب

سراب بحر شود عنقریب و بحر سراب

گرفته روی زمین آب بحر تا حدی

که‌گر کسی متردد شود پیاده در آب

چنان بود که ز فرقش کلاه بارانی

گهی نماید و گاهی نهان شود چو حباب

غریب نیست که گردد ز شست و شوی غمام

به رنگ بال حواصل سفید پرغراب

عجب که بند شود تا به پشت گاو زمین

نعوذباله اگر پا فرو رود به خلاب

چنان ز بادیه سیلاب موج رفته به اوج

که نسر چرخ چو مرغایی است بر سر آب

شد انطفای حرارت بدان مثابه که موم

رود در آتش و نقصان نیابد از تف و تاب

هوا فسرده به حدی که وام کرده مگر

برودت از دم بدخواه شاه عرش جناب

علی سپهر معالی که در معارج شأن

کنند کسب مراتب ز نام او القاب

مگر خبر شد ازین اهل کفر و طغیان را

که فارغند ز بیم عقاب و خوف عذاب

که تا معاند او باشد و مخالف او

به دیگری نرسد نوبت عذاب و عقاب

چو بر سپهر زند بانگ ثابتات شوند

ز اضطراب چو بر سطح مستوی سیماب

روای منجم و از ارتفاع مهر مگو

که مهر پایهٔ قدرش ندیده است به خواب

به ذروه‌ای که بود آفتاب رفعت او

فتاده پهلوی تقویم کهنه اصطرلاب

به نعل دلدل او چون رسد مه نو تو

رو ، ای سپهر و مپیمای بیش از این مهتاب

سواره بود و ز دنبال او فلک می‌گفت

خوشا کسی که تو را بوسه می‌زند به رکاب

زهی احاطهٔ علم تو آنچنان که تو را

ز نکته‌ای شده مکشوف سر چار کتاب

تو با نبی متکلم شدی در آن خلوت

که بی فرشته رود با خدا سؤال و جواب

ضمیر جمله به خصم تو می‌شود راجع

خدا بود ابدا هر کجا کنند خطاب

بماند از نظر رحمت خدا مأیوس

به سوی هر که تو یک بار بنگری به عتاب

ز استقامت عدل تو در صلاح امور

رود شرارت فطرت برون ز طبع شراب

کند ز تربیتت ذره کار آن خورشید

که خاک تیره شود از فروغ آن زر ناب

تبارک اله از آن دلدل سپهر سیر

که با براق یکی بود در درنگ و شتاب

سبکروی که ز سطح محیط کرده عبور

چنانکه دایره ظاهر گشته بر سر آب

چو می‌رود حرکاتش ملایم است چنان

که وقت نازکی نغمه جنبش مضراب

سپهر کوکبه شاها به دیگری چه رجوع

مرا که خاک در تست مرجع از هر باب

سری که بهر سجود در تو داده خدای

بر آستانهٔ دیگر چرا نهم چو کلاب

دری که شد ز توکل گشوده بر رخ من

به هیچ باب نبندد مفتح‌الابواب

چرا خورم غم روزی چو کرده روز اول

تهیهٔ سبب آن مسبب الاسباب

چو بی‌طلب رسد از مطبح تو روزی من

چرا نخوانده به خوان کسی روم چو ذباب

به فکر مدح تو وحشی ز شر حادثه رست

توان ز حادثه رستن بلی به فکر صواب

به گاه مدح تو از کثرت ورود سخن

سزد اگر ز عطارد نمایم استکتاب

رسیده‌ام ز تو جایی که می‌کند آنجا

مخدرات سخن جمله بی‌نقاب حجاب

کسی چگونه کند عیب بکر فکرت من

که دست لطف تو از روی او کشیده نقاب

به زمره‌ای سر و کار است اهل معنی را

نه از رسوم سخن با خبر نه از آداب

کنند زیر و زبر عالمی اگر به مثل

کسی به گاه تکلم غلط کند اعراب

همیشه تا که به جلاب منقلب نشود

ز انقلاب زمان در دهان مار لعاب

مخالف تو چنان تلخکام باد به دهر

که طعم زهر دهد در دهان او جلاب

******

مثنویات

اهل دارالعباده غیر از شاه

کش خدا دارد از گزند نگاه

کیمیای حیات خسته دلان

خوی زدای جبین منفعلان

چشم حلمش خطای پوش همه

بانگ منعش برون ز گوش همه

دارم از بله تا به دانشمند

به طریق ادب سؤالی چند

اولا یک سؤالم این ز شماست

که بگویید اختراع کجاست

که هنرمندی افسری سازد

نه به طرحی که دیگری سازد

افسری از زرش عصابه و ترک

خیره زو چشم عقل و دیدهٔ درک

کرده پیرایه‌اش ز گوهر و در

از درش گوش هوشمندان پر

طرح آن اختراع طبع سلیم

نه به اندام تاج‌های قدیم

برد آن را برون ز مجلس شاه

ایستاده که کی بیابد راه

چون شود بخت یار و یابد بار

کارش افتد به عرض صنعت کار

فرصت عرض آن هنر یابد

اندکی راه بیشتر یابد

آورد نا گه از صف بالا

پیش بهر شکست آن کالا

تاج دوزی به رسم همکاری

تاجی از تاج های بازاری

نه که تاج نوی ، کهن تاجی

ترک آن هر یکی ز حلاجی

پاره‌ای شال و پاره‌ای مخمل

شال آن خوب و مخملش مهمل

بوریا با حریر پیوسته

بر هم از لیف پاره‌ای بسته

کرده محکم بر او به موی دمی

سخت خرمهره‌ای به پاردمی

مهره‌ای را که برده نکبتیی

هر یک از ته بساط محنتیی

دوخته بی‌مناسبت هر سوش

که منم اوستاد تاج فروش

هست تاج مرصعی تاجم

می‌فروشم به شه که محتاجم

اول این تاج را ببیند شاه

زانکه تاجی‌ست سخت خاطر خواه

پادشاهان هند این افسر

می‌خریدند سد برابر زر

من ندادم که مفت و ارزان بود

قیمتش سد برابر آن بود

خرد از صنعتش فرو ماند

هر که این جنس دوخت ، او داند

چون که تعریف آن به جای آرد

نظر از جمع زیر پای آرد

گوید ای مرد تاج زر پیرای

که چو کفشی فتاده در ته پای

ما نمودیم کار و حرفت خویش

تو بیا و بیار صنعت خویش

نوبت تست ، کار خود بنمای

تاج گوهر نگار خود بنمای

کاین بزرگان هنر شناسانند

ناقدانند و زر شناسانند

واقفان دقایق هنرند

هر یکی بهتر از یکی دگرند

او در این گفت و گوی خاطر جمع

که دگرها چو دود و اوست چو شمع

وه چه شمعی که آفتاب منیر

پیش او جمله همچو ذره حقیر

واقف رنج هر سخن سنجی

عقده دان طلسم هر گنجی

سر ز آداب دانی اندر پیش

او به تعریف تاج کهنهٔ خویش

ریش کرده سفید و اینش هوش

که کجا شاه و کهنه تاج فروش

آن که از تاج زر نماید عار

با چنان تاج کهنه‌ایش چه کار

زین سؤالم که رفت چیست جواب

زو بنالم نخست یا ز اصحاب

همه قادر به منع او بودید

هیچ منعش چرا نفرمودید

مدعا زین چه بود حیرانم

خود بگویید ، من نمی‌دانم

ای سخن را قبول و رد ز شما

خوبیش از شما و بد ز شما

هیزم از اتفاقتان سندل

بوریا ز التفاتتان مخمل

زند راگر به لطف بنوازند

حکم فرمای مصحفش سازند

لیکن این سیمیاست محض نمود

گر نمودش بود ندارد بود

قلب ماهیت از شما ناید

آنچه آید ز سر ، ز پا ناید

ریش و دستار نکته دان نبود

این محک جز به جیب جان نبود

محک جان به دست هر کس نیست

نقد جیب قبای اطلس نیست

نفس ظاهر که در برون در است

کی ز حال درونیش خبر است

مور در چاه کی خبر دارد

که ستاره کجا گذر دارد

پر سیمرغ بر دهد مگرت

که شود اوج قاف پی سیرت

پشه نازد بدین که پر دارد

لیک عنقا پری دگر دارد

کی به عنقا رسی تو با مگسی

پر عنقا بجوی تا برسی

صعوه کز باز اخذ بال کند

پر خود نیز پایمال کند

نیست چون فر و زور بال گشای

گو به خود بند پشه بال همای

من به خود برنبسته‌ام این بال

که ز اوج اوفتم شوم پامال

این پری را که من برآوردم

با خود از جای دیگر آوردم

طایر فطرتم بلند پر است

جای پروازگاه من دگر است

گر تو بر اوج من گذر یابی

همه عیب مرا هنر یابی

تو چه دانی به زیر سقف سرای

که برون تا کجاست سیر همای

تو همین سقف خانه بینی و بس

کش پرد پشه در هوا ومگس

نی نی آنسوی سقف جایی هست

قلهٔ قاف را هوایی هست

اوج پروازم ار بود انصاف

هست قایم مقام قلهٔ قاف

این ریاحین ز قاف روید و بس

کش نیاری تو در شمارهٔ خس

طوبی آن نخل باغ رضوانی

نشود خس گرش تو خس خوانی

سدره کش عرش منتها گردد

کی به نقص کسی گیا گردد

تو تیر بر درخت سدره زنی

لیک ترسم که بیخ خود فکنی

می‌بری بیخ و بر سر شاخی

سخت بر قصد خویش گستاخی

گردنی کاو به تیغ جنگ کند

بر گلو راه لقمه تنگ کند

سوی بالا کند چو دود گریز

دست سیلی زنان آتش تیز

مرو این راه کاین ره خونخوار

حرب پای تهی‌ست با سر مار

شعله را تیغ تیز و تو مسکین

مرد برفین و جوشن مومین

ترسمت شعله بنگری و ز بیم

بول بر خود کنی تو مرد سلیم

هول این حربگاه روحانی

تا نیایی به حرب کی دانی

ظل بکتاش بیگ تا جاوید

باد چون چتر بر سر خورشید

لامکان عرض عرصه گاهش باد

چرخ و انجم صف سپاهش باد

بر کمر آفتاب قرص زرش

قبهٔ سیم ماه بر سپرش

سلطنت در ثنای شوکت او

عاشق خدمت عدالت او

آنکه در کینش استوار آید

تن بی‌سر به پای دار آید

چون گره زد به گوشه ابرو

دل گردان گریز دار پهلو

زهر چشمش به غایتی قتال

که کشد گر گذر کند به خیال

خنده چون از لبش پدید شود

شام ماتم صباح عید شود

در بساطی که او جدل خواهد

چون اجل رخصت عمل خواهد

نیزه‌اش تا سری بجنباند

یک جهان جسم بی‌روان ماند

آن کمان را که جان دهد به خدنگ

چون کند چاشنی به عرصه جنگ

زان صد اگر زه کمان آید

تیر بر سد هزار جان آید

گر کمند افکند بر این ایوان

خمش افتد به گردن کیوان

تیغ او نیمکش نگردیده

سر سد صف ز دوش غلتیده

تیرش اندر کمان هنوز که مرگ

لشکری را نموده غارت برگ

چابکیهاش گر بر آن دارد

کرهٔ باد زیر ران آرد

کره‌ای آنچنان گسسته لگام

چون به نخجیر تازدش به دو گام

در ره آرد کمان سخت و به تیر

زخم سازد دو جانب نخجیر

شهسواری بدین سبکدستی

کس نیاید به عرصه هستی

پایش اندر رکاب دولت باد

ابدش در عنان مدت باد

ای به تو اعتماد جاویدم

پشت بر کوه از تو امیدم

برگ امیدم از عنایت تست

نازش جانم از حمایت تست

گله‌ای دارم از تو و گله‌ای

که نگنجد به هیچ حوصله‌ای

گله‌ای دود در دماغم از آن

گله‌ای باد بر چراغم از آن

گله‌ام این که دی به مجلس عام

که در او بود خلق شهر تمام

زمره‌ای در شکست من بودند

جد نمودند و جهد فرمودند

ناقصی را که پیش اهل کمال

جای ندهند جز به صف نعال

جز دراین شهر ز اهل ایامش

نشنیده‌ست هیچکس نامش

گر ورقها همه بگردانند

کافرم گر دو بیت از او خوانند

عمری از فکر خویش را کشته

بسته بر هم ز شعر یک پشته

پشته‌ای را که بسته از اشعار

کس نخواهد گشود جز عطار

شعر خشکی که گر در آب افتد

ماهی از آب در سراب افتد

بدل بارک الله و تحسین

معنی و لفظ را بر او نفرین

بر منش حکم برتری دادند

به شکست منش فرستادند

می‌توانستیش چو از جا جست

کش نشانی به یک اشاره دست

از تو یک زهر چشم اگر دیدی

به خدا گر کسش دگر دیدی

بود یک چین ابرو از تو بسش

که شود بسته در گلو نفسش

گله چون نبودش دعا گویی

که نیرزد به چین ابرویی

جاودان پادشاه و دولت شاه

شاه رحمت فزای زحمت کاه

مسندش پایتخت بخشش و جود

همتش پادشاه ملک وجود

دخل سد ملک خرج یک نفسش

بسته سیمرغ زله مگسش

بر درش ایستاده دوش به دوش

هر طرف سد گدای مخمل پوش

دست او را ز شغل زر باری

هیچگه کس ندیده بیکاری

تا به احسان گشاده دارد دست

هرگز انگشت با کفش ننشست

بسکه احسان اوست پیوسته

راه اغراق بر سخن بسته

شاه دشمن گداز دوست نواز

هر دو را کار از او به سوز و به ساز

دوست سوزی‌ست این که با من کرد

کار من بر مراد دشمن کرد

چشم اینم نبود چون باشد

که ز من مدعی فزون باشد

وه چه گفتم که مدعی نی نی

با من او را چه قدرت دعوی

کیست او هر ندان بر نشناس

فرق ناکرده فربهی ز آماس

من کیم نکته دان موی شکاف

سره و قلب دهر را صراف

او اگر شیشه است من سنگم

او اگر آینه‌ست من زنگم

تا رسیدم به او تباه شدم

تا گذشته بر او سیاه شدم

کیست او خوش نشین خوش باشی

که فتد چون مگس به هر آشی

کیستم من همای گردون پر

که نزد در هوای هر دون پر

او اگر تیهوی‌ست من بازم

او اگر سحر شد من اعجازم

هست تیهو زبون چنگل باز

سحر گم شد چو رو نمود اعجاز

کیست او پیر پر کرشمه و ناز

از جوانانش چشم عرض نیاز

من کیم گشته در جوانی پیر

از همه در نیاز ناز پذیر

او اگر طامع خوش آمد گوست

طبع من قانع تغافل جوست

اواگر هر زمان پی درویست

پیش من خرمن جهان به جوییست

شاعر قانعم مجرد گرد

از همه چیز و از همه کس فرد

دو جهان پیش من پشیزی نیست

هیچ چیزم به چشم چیزی نیست

عار از صحبت جهان دارم

فخر از این خاک آستان دارم

غرض من نه قیلغ و نه قباست

طعنهٔ شاعران دهر بلاست

چون از این سرزنش بر آرم سر

که چو او بی ز من بود بهتر

زهر بی‌لطفیی عجب خوردم

تو بمان جاودان که من مردم

من که مشهور قاف تا قافم

می‌زنم لاف و می‌رسد لافم

از در روم تا به هند و ختای

یادگاری بود ز من همه جای

هست بر هر جریده‌ای نامم

گشته نامی سخن در ایامم

نکته دانان اگر نو ، ار کهنند

همگی پیروان طرز منند

در خراسان و در عراق منم

که نباشد عدیل در سخنم

هر کجا فارسی زبانی هست

از منش چند داستانی هست

هیچم از طبع بر زبان نگذشت

که به یک ماه در جهان نگذشت

یک مسافر نیامد از جایی

که نبودش ز من تمنایی

یا غزل جست‌یا قصیده من

کز تو ثبت است بر جریده من

کرده مداحی تو مشهورم

اینهمه زان به خویش مغرورم

غره زانم که مدح خوان توام

شهرتم این که در زمان توام

ورنه من از کجا و از دعوی

صورتی چند جمله بی‌معنی

آن کز و هست حیدری بهتر

نبرد نام شاعری بهتر

ای به شوکت غیاث دولت و دین

عدل تو زیور شهور و سنین

زنگ ظلم از زمین ز دودهٔ تست

در داد و دهش گشودهٔ تست

کس در این دولت قوی پیوند

وز دو خونی ندید جز در بند

زان به زندان سرای تنگ حباب

گشته محبوس باد بر سر آب

که رود شب روانه در گلزار

برده شاخ شکوفه را دستار

بسکه قهرت رود گسسته جلو

گر بود کیسه بر و گر شبرو

دست آن یک وداع شانه کند

پای این یک ز ران کرانه کند

جمریان را ز چوب تو بر و دوش

نایب دستگاه نیل فروش

غضبت راز دار قهر خدای

مرگ پیشش به خاک ناصیه سای

دست فرمان دهی قوی از تو

رسم انصاف را نوی از تو

هر چه حکمت بر آن اشاره نمود

راه تبدیل گشت از آن مسدود

نه غم از کم ، نه شادی از بیشت

هستی و نیستی یکی پیشت

بهر مهمان و غیر مهمانت

هست گسترده دایمی خوانت

خادم مطبخ تو آورده

بهر یک کس طعام ده مرده

کرده خوانت ز فرط نعمت ناز

سیر چشم نیاز و دیده آز

محک نقد حال قلب و سره

حال خوان صحیفهٔ بشره

زمره پیرای نکته آرایان

منتها بین دوربین رایان

میر عادل پناه دین و دول

عدل تو پاسبان ملک و ملل

ای به عدلت عدیل نابوده

شهری از عدل و دادت آسوده

ظلم از انصاف تو هزیمت کرد

به طریقی که کس ندیدش گرد

گرد ظلمی نشسته بر رویم

که ندانم که چون فرو شویم

گرد این غم ز روی خون بسته

دیده دریا شد و نشد شسته

وه چه گردی که روی گردآلود

زیر این گرد غصه‌ام فرسود

گرد دردی و گرد اندوهی

بار هر ذره‌ای از آن کوهی

ناله فرماست کوه اندوهم

ناله چون نبودم مگر کوهم

چون ننالم که لعل و سنگ یکیست

شهد را نرخ با شرنگ یکیست

کاش بودی یکی چه گفتم آه

مشک را نیست قدر خاک سیاه

جای در دیده کرده خاکستر

سرمه را کس نیاورد به نظر

کفش بر سر نهند و پابر تاج

لعل سازند زیر دست زجاج

بر مانند عندلیب از باغ

جای گلبانگ او دهند به زاغ

سر تاووس کم ز پا دانند

بوم را بهتر از هما دانند

ناف آهو به خاک جای دهند

فضلهٔ گربه‌اش به جای نهند

تنگ سازند جا به پرتو شمع

کرم شب تاب آورند به جمع

بحر زخار خشک گردانند

منجلابش به جای بنشانند

کرده نسخ زبور را اثبات

بهر ترویج انکرالاصوات

سخت بربسته دست و پای پلنگ

همچو شیرش دوانده موش به جنگ

گر هژبر است چون فتاده به چاه

دست یابد بر او کمین روباه

مرد کش دست و پاست در زنجیر

غالب آید بر او مخنث پیر

فیل نر کاو به کو در افتاده

عاجز آید ز پشه‌ای ماده

شیرم و بیشه‌ام نیستانی‌ست

که به هر نی هزار دستانی‌ست

چه نیستان که نیشکر زاری

هر نیش توتی شکر باری

نی و توتی یکی چه بلعجبی‌ست

عجمی نیست این سخن عربی‌ست

سر این نکته نکته دان داند

این لغت صاحب بیان داند

فهم این منطق سلیمانی

شاه می‌داند و تو می‌دانی

می‌رسد حضرت سلیمان را

فهم کردن زبان مرغان را

آن سلیمان که اسم اعظم هست

پیش نقش نگین او پا بست

آن کزو اینچنین گهر سنجم

آن که بست این طلسم بر گنجم

در نطقم چنین گشوده از اوست

زنگ آیینه‌ام زدوده از اوست

آن که طبعم چو فرصتی دریافت

به ثنا گوییش دو اسبه شتافت

آن که در مدح خوانیش علمم

عشق ورزد به مدح او قلمم

شیرم و بر درش به بند درم

وقف آن آستانه گشته سرم

غرشم این کلام هیبت زای

که ز هولش جهد هژبر از جای

گوره خر هست آرمیده هنوز

شیر و غریدنش ندیده هنوز

شیر را بند گر شود پاره

میرد از بیم گور بیچاره

گریه بر حال آن گوزن اولی‌ست

که به شیران شرزه‌اش دعوی‌ست

شاعران کیستند ، شیرانند

گرسنه خفته ، چشم سیرانند

فارغ از فکر صید و بی‌صیدی

ایمن از ننگ قید و بی‌قیدی

قیدها را همه گسسته ز خویش

لوح هستی خویش شسته ز خویش

تنشان را ز شال عاری نه

و ز لباس زر افتخاری نه

گر بود شال پاره می‌پوشند

گر بود خشک پاره می‌نوشند

چه کنند اسب و استر رهوار

پای را باد قوت رفتار

عیسی ار ره سپر به پا بودی

غم کاه خرش کجا بودی

پای را ماندگی مباد که پای

بی جو و کاه هست ره پیمای

ره روی کاو پیاده پوید راه

ندود هر طرف پی‌جو و کاه

استر و اسب و خانه و اسباب

خس و خارند در ره سیلاب

سیل چون از فراز شد به نشیب

کند از جایشان به نیم نهیب

آنچه با ذات آمده‌ست نکوست

غیر از آن جملهٔ سبزهٔ لب جوست

سبزهٔ طرف جو بود خرم

لیک تا جوی از آب دارد نم

چون نم از سبزه باز گیرد پای

گلخنی را شود متاع سرای

سبزی سبزه ذاتی ار بودی

نشدی شعله سیه دودی

آب رویش نبردی آتش تیز

بخت سبزش نمی‌نمود گریز

هر چه آن گاه هست و گاهی نیست

پیش عقلش زیاده راهی نیست

به عوارض جماعتی نازند

که اسیران نعمت و نازند

هر که همچون تو همتش عالی‌ست

فارغ از کیسهٔ پر و خالی‌ست

کمی و بیش این سرای غرور

عاقلان بنگرند لیک از دور

هر چه این نقشهای بیرونی‌ست

در کمی گاه و گه در افزونی‌ست

طفل طبعان بر آن نظر دارند

بالغان دیده دگر دارند

چشم سر حالت درون بیند

چشم سر خلعت برون بیند

چشم سر جبه بیند و دستار

چشم سر قول بیند و کردار

دیده سر درون دل نگرد

دیده سر برون گل نگرد

بس از آن چشم و آب و گل بین هست

کم از این چشم نقش دل بین هست

داد از این دیده‌های ظاهر بین

ریش و دستار و وضع شاعر بین

ریش و دستار هر که به بینند

از همه شاعرانش بگزینند

نادر عصر خویش خوانندش

پهلوی خویشتن نشانندش

گوز خر گر جهد ز کون دهانش

آفرینها شود نثار بیانش

سد قلم زن قلم به دست آیند

که ورقها بدان بیارایند

لیک آن حشو را رقم کردن

نیست جز ظلم بر قلم کردن

نه همین ظلم بر قلم باشد

بر مداد و ورق ستم باشد

ظلم اندر جهان علم و عمل

وضع هر شیء بود به غیر محل

وضع شیئی که آن به جا نبود

ضدعدل است و آن روا نبود

حاکم عادلی و دانا دل

فارق معنی حق و باطل

عدل باشد که من به صف نعال

جا کنم با هزار عقد ل

خصم من کیسه پر ز مهرهٔ خر

بر سر صف نهد بساط هنر

ظلم نبود که با چنان سخنی

که بود مهزل هر انجمنی

ضدمن دست رد دراز کند

در نطق مرا فراز کند

با وجود کمال پستی قدر

برود در صف سخن تا صدر

مهره خر نهد به جای گهر

جای گوهر دهد به مهره خر

نیست پوشیده کاین دو فعل قبیح

بود ظلم و چه ظلم ، ظلم صریح

برمن این ظلم رفت ودر نظرت

منع ننمود طبع دادگرت

نظر لطفت ار به من بودی

غیر بیرون انجمن بودی

گر بدی حامی من الطافت

کی تغافل نمودی انصافت

لب ز آزار رفته بستم و رفت

بر دل این نیشتر شکستم و رفت

دور عدل تو باد پاینده

که کند خیر او در آینده

ای ظفر در رکاب دولت تو

تهنیت خوان فتح و نصرت تو

مسند آرای ملک امن و امان

قهرمان زمان ولی سلطان

تا بشارت زند به فتح تومهر

گشته بر کوس چرم گاو سپهر

رایتت کز هر آفت است مصون

نفتد عکسش اندر آب نگون

عزم تو چون عنان بجنباند

راه سیارگان بگرداند

قهرت آنجا که در مصاف آید

کار شمشیر از غلاف آید

هر کجا آورد سپاه تو زور

پیل پنهان شود به خانه مور

بر صفی کان به جنگت آمده پیش

مرگ خالی نموده ترکش خویش

بر سپاهی که با تو کرده جدل

گشته دندانه دار تیغ اجل

لشکرت گر بر آسمان تازد

آسمان با زمین یکی سازد

تیغ قهرت به باد پیمایی

بر سر خصم کرده میرایی

چون کند حمله تو رو به عدو

پشت کرده مخالف از همه رو

تیر باران تو کند ز شکوه

زره تنگ حلقه در بر کوه

هر کجا تیغ تو سر افرازد

نیزه آنجا منار سر سازد

خنجرت در غلاف فتنه بلاست

چون زبان در دهان اژدرهاست

اژدر از دم به کوره تاب دهد

تا حسامت به زهر آب دهد

سپرت کآسمان نشان باشد

لشکری را حصار جان باشد

دست یازی چو بر کمان ستیز

مرگ خواهد ز تیر پای گریز

تیرت آنجا که پی سپر باشد

دیده مور را خطر باشد

بوم و ملک تو خاک رستم خیز

روبهش ضیغم هژبر ستیز

کرم خاکی به خاک این بروبوم

اژدها سیرت و نهنگ رسوم

بسته در بحر و بر نهنگان راه

دشت بر اژدها نموده سیاه

رأی و تدبیرت از خلل خالی

همچو ذات تو رأی تو عالی

عدل تو چون شود صلاح اندیش

گرگ دست آورد به گردن میش

شد ز کوس تو گوش چون سیماب

بانگ تو مضطرش جهاند از خواب

نعل رخشت چو سنگ‌سا گردد

کوه الماس توتیا گردد

شرر از نعلش ار فراز آید

کوه یاقوت در گداز آید

ملک از انصاف تو چنان آباد

که در او جغد کس ندارد یاد

جغد در خانه هما چه کند

ظلم در کشور شما چه مند

ظلم ترک دیار تو داده

به دیار مخالف افتاده

وای بر خصم بخت بر گشته

که تو شمشیر و او سپر گشته

کار زخم است تیغ بران را

گو سپر چاک زن گریبان را

از بزرگان کسی به سان تو نیست

خاندانی چو خاندان تو نیست

هر یک از خاندان تو جانی

یا جهانگیر یا جهانبانی

اول آن نیر بلنداقبال

آفتاب سپهر جاه و جلال

ملک آرای سلطنت پیرای

بی‌عدیل زمان به عدل و به رای

مطلع آفتاب دین و دول

مقطع‌حل و عقد ملک و ملل

کار فرمای چرخ کار افزای

نسق آرای ملک بار خدای

از بن و بیخ ظلم برکنده

تخم عدلش ز جا پراکنده

صعوه شاهین کش از حمایت تو

باز گنجشک در ولایت تو

شیر گوید ثنای آن روباه

که سگش را بر او فتاده نگاه

رخش او را سپهر غاشیه دار

مدتش را زمانه عاشق زار

نظرش دلگشای دلتنگان

گذرش بوسه گاه سرهنگان

سلطنت مفتخر به خدمت او

تاکی افتد قبول حضرت او

سایه پرورد ظل یزدانی

نام او زیب خاتم جانی

گر امان از گزند خواهد کس

نام عباس بیگ حرزش و بس

طرفه نامی که ورد مرد و زن است

حر ز جان است و هیکل بدن است

عین این نام عقل را تاج است

به همین تاج عقل محتاج است

بای این اسم بای بسم الله

الف او ستون خیمه چاه

سین او بر سر ستم اره

به مسمای او جهان غره

غره گشته بدو جهان و بجاست

زانکه کار جهان از او به نواست

عالم از ذات او مکرم باد

تا قیامت پناه عالم باد

بر سرش ظل خسروی بادا

پشت نواب از او قوی بادا

بر سرم سایه‌اش مخلد باد

لطف بسیار او یکی سد باد

وصف بکتاش بیگ چون گویم

به که همت ز همتش جویم

تا نباشد سخن چو همت او

نتوان کرد وصف حضرت او

تا نباشد بلندی سخنم

دست بر دامنش چگونه زنم

رفعتش کانچنان بلند رواست

زانسوی چرخ آسمان نواست

عقل و دولت موافقت کردند

از گریبانش سر بر آوردند

عقل او حل و عقد را قانون

دولتش دین و داد را مضمون

خاطرش صبح دولت جاوید

رای او نور دیدهٔ خورشید

آفتاب ار به خاطرش گذرد

سایه کوه جاودان ببرد

همه کارش به دانش و فرهنگ

مور در صلح و اژدها در جنگ

قهر او آتش نهنگ گذار

زو سمندر به بحر آتش بار

لطف او مرگ را حیات دهد

به حیات ابد برات دهد

به خدا راست آشکار و نهانش

کرده رفع دویی دلش به زبانش

فخر گو بر زمانه کن پدری

کش خدا بخشد آنچنان پسری

نه پسر بلکه کوه فر و شکوه

زو پدر پشت باز داده به کوه

تا ابد یارب آن پسر باشد

بر مراد دل پدر باشد

با منش آنقدر عنایت باد

که زبان شرح آن نیارد داد

خواهم از در هزار دریا پر

تاکند آن هزار دریا در

همه ایثار نام قاسم بیگ

پس شوم عذر خواه قاسم بیگ

گر هزاران جهان در و گهر است

در نثارش متاع مختصر است

بود و نابود پیش او همرنگ

کوه با کاه نزد او همسنگ

در شمارش یک و هزار یکی

خاک را با زر اعتبار یکی

گنج عالم برش پشیزی نیست

هیچ چیزش به چشم چیزی نیست

یکتنه چون به کارزار آید

گوییا یک جهان سوار آید

چون زند نعره و کشد شمشیر

باز گردد به سینه غرش شیر

بجهد تیغش از چنار چو مار

زندش گر به سالخورده چنار

چون کشد بر کمان سخت خدنگ

شست صافش کند مشبک سنگ

نیزه چون افکند به نیزه مهر

مهر افتد نگون ز رخش سپهر

گر ز باران ابر آزاری

سپهی را کند سپر داری

نگذارد که تیر آن باران

بر سپه بارد و سپه داران

با نهیبش ز خصم رفته سکون

جسته از حلقه زره بیرون

در صف رزم تیغ بهرام است

در گه بزم زهره را جام است

جام زهر است یعنی اصل سرور

خرم آنجا که او نمود عبور

تیغ بهرام یعنی آنسان تیز

که ز سهمش اجل نمود گریز

خاطرش آتش ستاره شرار

طبع وقادش آب آتشبار

فکرتش فرد گرد تنها سیر

سد بیابان از او به مسلک غیر

گر همه سحر بارد از رقمش

سر فرو ناورد بدان قلمش

نه بدانسانش همت است بلند

که به اعجاز هم شود خرسند

طبع عالیش چون نشست به قدر

پیش او سحر را چه عزت و قدر

تازگی خانه زاد فکرت او

نازکی بنده طبیعت او

سخنش معجزی‌ست سحر نمای

خاطرش آتشی‌ست آب گشای

هرکجا شد سلیقه‌اش معمار

برد قلاب زحمت از بازار

شعر تا در پناه خاطر اوست

هست مقبول طبع دشمن و دوست

علم را در پناه پوینده

درجات کمال جوینده

شعر را کرده در به دولت باز

بر درش یک جهان سخن پرداز

جمله را حامی و پناه همه

خسرو جمله پادشاه همه

در ترقی همه به تربیتش

ناز پروردگان مکرمتش

مجلس آرای عیش خوش نقشان

بهترین شخص برگزیده لسان

باد از صدر تا به صف نعال

مفتخر مجلسش ز اهل کمال

دو گرامی برادر نامی

کآمدند اصل نیک فرجامی

دو دلاور، دو شیر دل ، دو دلیر

کب گردد ز حمله شان دل شیر

دو بهادر، دو مرد مردانه

دو دلیر و دو شیر فرزانه

پشت بر پشت او نهاده چو کوه

هریکی ز آن دو سد جهان شکوه

هر سه بسته کمر به خدمت سخت

پیش هر یک ستاده دولت و بخت

در رکاب خدایگان باشند

نه که تا حشر جاودان باشند

ظل نواب باد بر سرشان

سد چو وحشی بود ثناگرشان

پدران و برادران و همه

راعی خلق و خلقشان چو رمه

******

بانک اشعار
بانک اطلاعاتی اشعار فارسی* اشعار مذهبی* اشعار کردی* اشعار ترکی* اشعار محلی* اشعار اهل بیت* بحر طویل* شعر نو